Thế giới Câu từ và Thực tại

Tôi thuộc về một nhóm người, sẽ thật là nói quá nếu cho rằng họ chiếm phần lớn tổng dân số Trái Đất hiện nay, nhưng ở trong cộng đồng của tôi, họ chính là những người mà tôi thường xuyên có cơ hội chạm mặt và tiếp xúc nhất. Đó là một nhóm người dành phần lớn thời gian thức tỉnh trong ngày phiêu bạt trong một thế giới đặc biệt, một thế giới được cấu thành từ các dòng kẻ ngang – nơi mà con chữ nối tiếp con chữ, câu từ và đoạn văn chiếm trọn – thế giới của câu từ: một vùng đất rộng lớn, mà đôi lúc ta nghĩ thế giới thực tại chỉ là một hạt sương nhỏ đậu trên cành lá của nó; nhưng điều này lại khiến tôi phải thay đổi bản thân mình một chút để có thể yên vị tại nơi đây. Khi tôi rời khỏi thế giới câu từ để trở về nơi còn lại, mà vốn thường hay được gọi là thế giới thực, được tạo dựng bởi không gian ba chiều và năm giác quan, nơi mà hàng tỷ đồng loại của chúng ta đang sinh sống, đối với tôi – lần nào cũng vậy – giống như chuỗi lặp lại những tổn thương của việc ra đời, định hình thực tại có thể nhận thức được thành một chuỗi các cảm giác bối rối, và chọn một chiến thuật để đối đầu với những điều không lường trước được mà không lo sợ bản thân bị hủy hoại. 

Sự ra đời mới mẻ này luôn song hành với những nghi thức đặc biệt mà dẫn lối tới một cánh cửa đi qua cuộc đời khác: ví dụ, nghi thức đeo kính của tôi, vì tôi là một người bị chứng cận thị và không thể đọc được nếu không có kính. Tuy nhiên với đám đông viễn thị, nghi thức diễn ra ngược lại, đó là họ sẽ không dùng kính để đọc sách.

Mỗi nghi thức của đoạn văn tương ứng với một sự thay đổi trong thái độ tâm lý. Khi đọc, tôi muốn mọi câu phải thật dễ hiểu, ít nhất là về mặt câu chữ (nghĩa đen), và nó phải khiến tôi thấy rằng: những gì tôi vừa đọc là đúng hay sai, mang lại cảm giác dễ chịu hay khó chịu. Tuy nhiên, trong cuộc sống thường ngày, luôn có những sự vụ đi ra khỏi cả khả năng thấu đạt của tôi, từ những thứ chung nhất cho đến những thứ tầm thường nhất: tôi thường phải đối mặt với những sự vụ mà tôi không biết phải bày tỏ ý kiến như nào, và nếu như vậy thì tôi sẽ thường tránh việc đưa ra phán xét của mình.

Trong lúc chờ đợi thế giới thực tại trở nên rõ ràng hơn trong mắt mình, thế giới câu từ như lại dễ dàng hơn: tôi hoàn toàn có thể quay trở lại trang sách đang đọc dở của mình. Tôi rất nóng lòng để làm điều đó, với một sự thỏa mãn tột cùng: vì đơn giản là, nếu như tôi chỉ hiểu được một chút cái mình đang đọc, tôi vẫn có thể nuôi một thứ ảo ảnh trong thâm tâm rằng mọi thứ đều đang được kiểm soát.

Tôi nghĩ rằng vào thời tôi còn trẻ, mọi thứ cũng diễn ra tương tự như vậy, nhưng tại khoảnh khắc tôi cho rằng thế giới câu từ và thế giới thực tại giải nghĩa cho nhau; rằng trải nghiệm trong thế giới thực và trải nghiệm đọc bằng một cách nào đó tương trợ lẫn nhau, và mỗi bước chân lấn sâu hơn vào một thế giới cũng đồng nghĩa với việc ta đang song song bước tiếp trong thế giới còn lại. Ngày hôm nay, tôi có thể nói rằng tôi đã biết rõ về thế giới câu từ hơn tôi đã từng trong quá khứ: bên trong những trang sách, trải nghiệm luôn khả thể, nhưng vượt qua những dòng lề trắng của trang giấy ư, tôi e là ta sẽ không tìm thấy được thêm một thứ trải nghiệm nào khác nữa. Thay vào đó, những gì xảy ra trong thế giới thực tại xung quanh tôi chưa bao giờ ngừng khiến tôi ngạc nhiên, ghê sợ, và làm tôi chệch hướng. Tôi đã chứng kiến nhiều thay đổi trong cuộc đời mình, diễn ra trong thế giới rộng lớn, trong xã hội, và kể cả trong bản thân tôi đây; thế nhưng, tôi đâu nào có dự đoán trước được những thứ sắp tới, đối với bản thân tôi và những người tôi biết, thậm chí còn chưa đề cập đến tương lai của loài người. Tôi không thể dự đoán được mối tương quan sắp tới giữa các giới tính, thế hệ, những sự phát triển của xã hội, thành phố và quốc gia, những dạng hình mới của hòa bình hay chiến tranh, tầm quan trọng của đồng tiền, những thứ đồ quen thuộc nào với ta sẽ biến mất, hay được sử dụng với một công năng hoàn toàn mới, loại phương tiện hay máy móc nào sẽ được sử dụng, tương lai của biển cả, của sông suối, các loài động – thực vật sẽ ra sao. Tôi biết rất rõ rằng mình có chung sự thiếu hiểu biết này với những người, trái ngược lại, cho rằng mình biết tất thảy: đám nhà kinh tế học, xã hội học và chính trị gia. Nhưng sự thực rằng tôi cũng là người thiếu hiểu biết giống mọi người xung quanh lại chẳng khiến tôi thấy khá khẩm hơn là bao.

Tôi sẽ tìm cho mình sự dễ chịu trong suy nghĩ rằng văn chương đã luôn hiểu rõ mọi thứ hơn những lĩnh vực khác, tuy nhiên điều này khiến tôi nhớ lại về việc cố nhân đã nhìn ra được cả một bầu trời tri thức bên trong những ký tự, và tôi chợt hiểu rằng những ý tưởng về sự thông thái ngày nay xem chừng khó có thể đạt được như thế nào.

Tại điểm này, bạn có thể hỏi tôi rằng: Nếu ông nói thế giới thực của ông là những trang giấy, nếu như ông chỉ thấy dễ chịu khi mình được ở trong đó, vậy tại sao ông lại muốn rời khỏi? Tại sao lại muốn phiêu bạt trong thế giới rộng lớn này – nơi mà ông không thể làm chủ và kiểm soát được? Câu trả lời đơn giản thôi: Là để viết. Bởi lẽ tôi là một nhà văn. Những gì mà người ta kỳ vọng ở một nhà văn như tôi là dõi theo đời sống xung quanh và bắt lại được hình ảnh chớp nhoáng về những gì đang xảy ra, rồi quay trở lại và cặm cụi trên chiếc bàn của mình, viết cho ra một thứ gì đó. Để khởi động lại nhà máy ngôn từ của mình, tôi cần phải tiếp nhiên liệu mới từ những cái giếng vô tận của thế giới thực tại.

Nhưng hãy nhìn kĩ hơn vào cách mọi vật đứng vững đi. Liệu đó có thật sự là cách mọi thứ diễn ra? Những dòng chảy chính yếu của triết học hiện tại sẽ cho rằng: Không, không một thứ gì trong đây đúng cả. Tâm trí của nhà văn trở nên ám ảnh bởi những thế đối lập của hai dòng chảy triết học. Dòng chảy đầu tiên cho rằng: Thế giới không tồn tại; chỉ có ngôn ngữ mới tồn tại. Dòng chảy còn lại cho rằng: Ngôn ngữ chung không có ý nghĩa gì cả; không có thứ gì có thể diễn tả được thế giới này. 

Đối với dòng chảy đầu tiên, tính trọng đại của ngôn ngữ được nâng tầm lên khỏi một thế giới của những cái bóng; và với dòng chảy thứ hai, đó là thế giới lu mờ như một bức tượng nhân sư bằng đá câm lặng trên một sa mạc ngôn từ, giống như cát bị gió cuốn đi. Những đầu nguồn chính của dòng chảy thứ nhất đến từ Paris trong suốt 25 năm qua; còn dòng chảy thứ hai đã trôi nổi từ Vienna từ đầu thế kỷ và đã kinh qua đủ thứ thay đổi, để rồi cũng đón nhận lại sự công nhận chung trong những năm gần đây tại Ý. Cả hai triết học này đều có những luận điểm vững chắc của riêng chúng. Cả hai đều đại diện cho một thử thách đối với nhà văn: cái đầu tiên yêu cầu việc sử dụng ngôn ngữ mà chỉ phản hồi lại với chính nó, với nội luật của nó; cái thứ hai yêu cầu một thứ ngôn ngữ có thể chấp nhận sự tĩnh lặng của thế giới. Cả hai đều bùng tỏa sự hấp dẫn và tầm ảnh hưởng của chúng lên tôi. Điều đó có nghĩa rằng tôi không đi theo một trong hai dòng chảy, rằng tôi không tin vào chúng. Vậy thì, tôi tin vào thứ gì đây?

Hãy cùng xem liệu tôi có thể tranh thủ được thời cơ trong tình huống khó khăn này không. Trước hết, nếu chúng ta cảm thấy một cách mạnh mẽ về sự không tương hợp giữa thế giới câu từ và thế giới thật, đó là bởi chúng ta nhận thức được rõ ràng về thế giới câu từ là gì: chúng ta không thể quên được – dù chỉ là một giây – rằng đó là một thế giới được cấu tạo bởi câu từ, được sử dụng dựa trên những kỹ thuật và cách triển khai thích hợp với ngôn ngữ, và với những hệ thống đặc biệt mà ý nghĩa cũng như mối tương quan giữa các ý nghĩa được sắp gọn. Chúng ta nhận thức được rằng khi một câu chuyện được kể cho mình (phần lớn tất cả các văn bản viết đều kể một câu chuyện, kể cả là một bài triết văn, một bảng cân đối kế toán của tập đoàn hay một công thức nấu ăn), câu chuyện này được khởi đầu bởi một cơ chế tương tự như cơ chế của tất cả những câu chuyện khác.

Đây là một bước tiến lớn: chúng ta bây giờ có thể né tránh được những sự bối rối giữa việc cái gì mang tính ngôn ngữ và cái gì không, và bởi vậy ta có thể nhìn rõ mối quan hệ giữa hai thế giới.

Những gì cần phải làm còn lại chỉ là kiểm tra chéo, và xác nhận rằng thế giới bên ngoài vẫn luôn ở đó và không phụ thuộc vào câu từ, đúng hơn là, không thể rút gọn về mặt câu chữ; và không một ngôn ngữ, một cách viết nào có thể làm cạn kiệt nó. Tôi chỉ còn cách quay lưng lại với những câu từ đọng lại trong sách vở, mà bám víu vào thế giới bên ngoài, mong muốn được chạm tới cõi cùng tận của im lặng, một sự im lặng thật sự tràn đầy ý nghĩa…nhưng làm thế nào để tới được đó?

Có một số người, để giao tiếp với thế giới bên ngoài, đã làm một cách đơn giản là mua báo vào mỗi sáng. Tôi không phải là kẻ ngây ngô như vậy. Tôi biết rằng từ những tờ báo đó, là một thế giới dựng tạo bởi những người khác, hoặc đúng hơn là, dựng tạo bởi một cỗ máy ẩn danh – là một chuyên gia trong việc lựa chọn ra trong vô vàn những sự kiện, những điều mà có thể được chuyển hóa thành “tin tức”.

Một số khác, để thoát khỏi sự nắm giữ của thế giới câu từ, chọn cách bật vô tuyến lên. Nhưng tôi biết rằng tất cả những hình ảnh đó, kể cả có được lấy trực tiếp từ trong cuộc sống thường ngày, đều là một phần của câu chuyện được gây dựng nên, giống như những câu chuyện trên báo. Vì vậy tôi không mua báo, cũng không bật vô tuyến. Thay vào đó, một chuyến đi dạo ra ngoài sẽ luôn là sự lựa chọn tối ưu của tôi. 

Nhưng những gì tôi nhìn thấy trên những con phố vốn đã có vị trí của chúng-đặt-trong-bối-cảnh những luồng thông tin đồng nhất. Thế giới này mà tôi quan sát – chính là cái mà con người ta hay gọi là thế giới, hiện lên trong con mắt của tôi – phần lớn đã bị chinh phục và thuộc địa hóa bởi ngôn từ, một thế giới bao trùm lên nó bởi một lớp diễn ngôn dày đặc. Những sự thật trong cuộc đời chúng ta đã vốn được phân loại, phán xét, đàm tiếu, ngay cả trước khi chúng diễn ra. Chúng ta đang sống trong một thế giới nơi mọi thứ đã được đọc kể cả trước khi chúng thực sự tồn tại.

Không chỉ những thứ mà chúng ta thấy, ngay cả đôi mắt của ta cũng trở nên bão hòa với thứ ngôn ngữ viết. Xuyên suốt nhiều thế kỷ, việc đọc đã biến đổi loài Homo Sapiens trở thành loài Homo legens, nhưng loài Homo legens này không nhất thiết phải thông thái hơn so với tổ tiên của chúng. Người đàn ông thời cổ đại, dẫu không biết đọc nhưng lại biết cách quan sát và lắng nghe những thứ mà chúng ta không thể mường tượng ra: dấu vết của những con thú mà anh ta săn bắt, những dấu hiệu báo trước cơn mưa hay cuồng phong. Anh ta biết được thời gian trong ngày dựa vào cái bóng của cây, thời gian ban đêm dựa vào khoảng cách của vì sao tới đường chân trời. Và khi so sánh về khả năng thính giác, khứu giác, vị giác và xúc giác – không còn nghi ngờ gì nữa về sự ưu việt của người đàn ông đó so với chúng ta. 

Tuy nhiên, tôi nên đính chính ở đây rằng tôi không có đề xuất chúng ta quay trở lại thời kỳ mù chữ để khôi phục kiến thức của các bộ tộc Đồ Đá Cũ. Tôi cảm thấy nuối tiếc về những gì ta đã đánh mất, nhưng tôi sẽ không bao giờ quên rằng: những cái được vẫn luôn lớn hơn những mất mát. Thứ mà tôi đang cố hiểu là chúng ta có thể làm được gì trong thực tại này.