SỬ THI LA MÃ QUA THƠ VIỆT – The Cricket Project

1. Tại sao khi dịch Aeneis (Truyện Ai-nê), Bình lại lựa chọn tiếp cận bằng thể thơ song thất lục bát? Theo bạn, việc lựa chọn một thể thơ truyền thống của Việt Nam như vậy để dịch một bộ sử thi La Mã tạo ra điểm nổi bật nào trong bản dịch của mình?

Cách tiếp cận của mình cốt là vì mình nhận thấy một số điểm tương đồng thú vị giữa thơ Latinh và thơ cổ điển tiếng Việt. Cả hai đều có các quy tắc âm thanh chặt chẽ, có sự tiết kiệm trong việc sử dụng câu từ, lại có nhiều biện pháp tu từ đặc sắc dựa trên âm thanh (ví dụ: phép điệp, phép láy) và sự uyển chuyển về cú pháp (ví dụ: Việt thì có phép đối, Latinh thì có phép chiasmus).

Hồi mới có ý định dịch, mình cũng đã tính là chỉ dịch xuôi thôi, nhưng sau nhiều năm học tiếng Latinh và phân tích sự sắp xếp có chủ đích trong sử thi này, mình cho rằng dịch thành thơ–nhất là một thể thơ cổ điển đã được các thi sĩ nhào nặn đến độ hoàn mỹ–mới là lựa chọn đúng đắn, bởi chí ít thì nó mô phỏng được cái âm hưởng, cái hào khí của sử thi gốc, mặc dầu đôi khi nó đòi hỏi những thêm thắt và đổi thay. Chẳng hạn, ở Quyển II, khi hai con rắn biển khổng lồ xông vào tấn công cụ Laocoon, Vergil có viết: “fit sonitus spumante salo; iamque arva tenebant” (có một âm thanh vang lên trong sự sủi bọt của nước biển, và giờ đây chúng đổ bộ vào đất liền). Nếu cứ chăm chăm vào nghĩa mà dịch như trong ngoặc đơn vừa rồi thì sẽ đánh mất nhịp điệu gấp gáp, đánh mất cả hiệu ứng âm thanh mà Vergil tạo ra bằng âm /s/ để gợi tiếng kêu của cặp rắn. Vậy nên đoạn đó mình dịch là: “Xì xào bọt sủi sau mình/Thoắt đâu đã thấy đất lành đến nơi” – sử dụng triệt để sự ngắn gọn và phép đảo ngữ của thơ để diễn tả khoảnh khắc ghê sợ ấy.

2. Khi đọc bản dịch Truyện Ai-nê của Bình, mình có để ý là bạn đã phiên âm toàn bộ những địa danh cũng như tên riêng của các nhân vật về tiếng Việt. Tại sao bạn lại quyết định dịch như vậy, và bạn có nghĩ là việc phiên âm tên các nhân vật về tiếng Việt như thế có khiến độc giả sẽ gặp khó khăn để xác định nhân vật khi đọc bản tiếng Anh không?

Mình nghĩ việc phiên âm là điều không thể tránh khỏi khi dịch thành thơ, vì nếu muốn làm được thơ–lại còn là thơ có vần–thì người viết phải kiểm soát được cách người khác đọc cái mà mình viết ra chứ. Không chỉ vậy, phiên âm cũng là để cho dễ đọc; chúng ta việc gì phải hình dung ra một đối tượng giả tưởng làu làu tiếng Anh, sẵn sàng tra mạng từng cái tên một để đọc nghiến đọc ngấu, để rồi gàn quải việc phiên âm, ngăn trở chính cái việc ta đọc văn bản ấy lên thành tiếng? Ừ thì có thể bây giờ nhà nhà biết tiếng Anh thì đọc theo tiếng Anh cũng được, nhưng liệu một người biết tiếng Anh có đọc được những cái tên như Euryalus, Cymothoe, hay thậm chí những cái tên dễ gặp như Aeneas, Achates, Pyrrhus? Hai năm về trước, khi mình hợp tác với một tạp chí văn học và một nhóm làm kịch để dựng đoạn đầu bản dịch của mình, mình đã dạy đọc tên sử thi là Ai-nê-ít rồi mà mọi người vẫn ngắc ngứ, nên từ sau đó mình rút kinh nghiệm gọi là Truyện Ai-nê, vừa dễ gần lại vừa hợp với nghĩa gốc. (Bản thân Aeneis được cấu thành từ tên chàng Aeneas và hậu tố -ίς /-άς từ tiếng Hy Lạp, có ý nghĩa kiểu “về” theo nghĩa “kể về”. Aeneis dịch xuôi sẽ là “về Aeneas”.) Còn về (haha, lại dùng chữ “về”) việc phiên âm khiến người ta khó tra cứu tên gốc, mình thấy đây là một mối quan ngại rất dễ giải quyết. Trong bản thảo, mình phiên âm ở phần dịch thơ, rồi chú thích bằng tên Latinh ở phần cước chú, rồi thảo luận, bình giảng cụ thể hơn bằng những tên gốc ở phần phụ chú. Như vậy, phần dịch thơ vẫn có thể được đọc thành tiếng nhờ các phiên âm, còn nếu muốn tra cứu thêm thì cứ việc tham khảo các phần cước chú, phụ chú. Trong đó không những có chính tả gốc, mà còn có đối chiếu với cảm hứng của từng dòng thơ từ đủ các thể loại Lucretius, Ennius, rồi thì Aiskhylos, Euripides, v.v. Mình muốn phần dịch-để-tận-hưởng được rạch ròi khỏi phần tham-khảo-để-biết-thêm như thế; nó rèn cho mình kỹ năng giải thích, và rèn cho người đọc thông thường kỹ năng tra cứu thông tin.

3. Bình có thể chia sẻ một chút lý do bạn lựa chọn Quyển IV để thực hiện một buổi đọc thơ và góp giọng ứng tác tại The Cricket Project mà lại không phải là những quyển khác?

Mình chọn Quyển IV bởi đây là một trong những phân đoạn xuất sắc nhất sử thi. Từ các tích truyện rời rạc về hai nhân vật sở dĩ cách nhau mấy trăm năm, Vergil đã dệt nên một tình sử bi kịch, và ông đã chắp bút viết câu chuyện ấy với lòng thương cảm sâu sắc dành cho Đi-đô, mặc dầu trong tác phẩm của ông thì nàng là phe ác: nàng không chỉ khiến cho Ai-nê quên mất bổn phận của mình mà còn chính là kẻ đã nguyền rủa cho La Mã giao chiến ngàn đời với Các-ta-giơ. Có lẽ cũng vì thế mà Quyển IV đã được các tác giả thời Vergil khen nức nở, và chuyện tình giữa Đi-đô và Ai-nê cũng đã truyền cảm hứng cho nhiều tác phẩm nghệ thuật đương thời, tiêu biểu là bức bích hoạ ở thành Pompeii mà Cricket lấy làm nền cho cái design quảng bá sự kiện. Sau thời La Mã, chúng ta cũng có vô vàn tác phẩm lấy cảm hứng từ Quyển IV, ví dụ như Thần khúc của Dante, vở opera “Dido and Aeneas” của Henry Purcell, rồi đủ các tác phẩm khác của Shakespeare, Montaigne, v.v. Nói cách khác, mình chọn dùng Quyển IV vì nó không chỉ xuất sắc mà lại còn là một áng thơ có ảnh hưởng lớn trong lịch sử văn học phương Tây. À, với cả mình cũng chọn Quyển IV vì nó là chuyện tình, mà thiên hạ thì nhìn chung rất đam mê chuyện tình.

4. Tại sao Bình lại lựa chọn hình thức buổi đọc thơ cho sự kiện sắp tới? Đâu là cảm hứng để bạn tổ chức buổi đọc thơ này?

Mình chọn hình thức này cũng là để mô phỏng lại môi trường tiếp nhận những sử thi Hy Lạp-La Mã ở thời hưng thịnh nhất của chúng. Buổi đọc thơ của mình sẽ không có một bục diễn thuyết và một lô xích xông các hàng ghế ở dưới ngóng nhìn người đọc; thậm chí, nó cũng chẳng có một sân khấu. Toàn bộ người đọc sẽ quây quần chung quanh mình, và mình sẽ là người kể lại diễn biến sự việc bằng thơ, giống như những người hát rong Hy Lạp ngày xưa. (Cái môi trường như vậy có thể cũng khiến nhiều người nghĩ đến những giờ kể chuyện hồi mầm non hoặc tiểu học.) Để mọi người có thể thả hồn vào sử thi, mình cũng khuyến khích mọi người “góp giọng” vào vai các nhân vật. Điều đó không tồn tại trong truyền thống hát rong Hy Lạp ngày trước, nhưng cũng là một sự thay đổi để gần gũi với độc giả hơn, và cũng để hiện đại hơn–đại khái là cho mọi người cái để làm, cái để tham gia vào thôi. Đó là đại ý của mình dành cho buổi này. Nếu mọi người muốn trải nghiệm trực tiếp thì hãy đăng ký tham gia, và đặc biệt là đăng ký góp giọng nhé!